Historia Jasła

 

Okres paleolitu

Najstarsze ślady pobytu człowieka w Kotlinie Jasielskiej przypadają na paleolit, który związany jest z okresem zlodowaceń. Świadczą o tym liczne znaleziska archeologiczne związane głównie z górnym paleolitem i liczące około 30 tys. lat. Z okresu paleolitu schyłkowego znane są znaleziska świadczące o sezonowej penetracji tego terenu przez małe grupy ludności, a pozostałością po ich pobycie są zachowane narzędzia krzemienne.

Okres neolitu

Z okresu neolitu (4500-1850 lat p.n.e.) znane są liczne stanowiska archeologiczne z okolic Jasła, a na szczególną uwagę zasługują osady kultury pucharów lejkowatych z Niepli, Przybówki i Sieklówki oraz kurhany ludności kultury ceramiki sznurowej odkryte na Garbie Warzyckim w Bierówce, Niepli i Krajowicach. Z wczesnej epoki brązu pochodzą fragmenty ceramiki odkryte w Jaśle na tzw. "Gródku". Przypisywane są one kulturze mierzanowickiej. Bardzo liczne zabytki tej kultury, szczególnie tzw. grupy iwanowskiej odkryto na grodzisku w Trzcinicy (gmina Jasło), gdzie od kilku lat prowadzone są intensywne badania wykopaliskowe. W granicach administracyjnych miasta Jasła, na wzgórzu "Gródek", odkryto też osadę trzciniecką - otomańską i liczne zabytki, które potwierdzają swobodne przenikanie ludności z południowej strony Karpat na północ i związane z tym przenoszenie obcych elementów kulturowych, których ślady zawierają zachowane zabytki.

Epoka żelaza

Epoka żelaza jest stosunkowo mało poznana w okolicach Jasła. Natomiast okres wpływów rzymskich, przypadający na początek naszej ery, przynosi liczne znaleziska, w tym monety rzymskie, które bardzo dokładnie pozwalają je datować. Z II-IV wieku naszej ery pochodzą osady kultury przeworskiej, które odkryto w okolicach Jasła w Ujeździe i Świerkowej. Okres wędrówek ludów i wczesnego średniowiecza przynosi znaleziska archeologiczne potwierdzające rozwój rolnictwa oraz wyspecjalizowanych rzemiosł w Kotlinie Jasielskiej. Ma to miejsce szczególnie w późniejszej fazie wczesnego średniowiecza, gdy powstają duże osady, które stają się zalążkiem przyszłych miast.

Wiek VII-X

Okres VII/VIII-X wieku określany jest okresem plemiennym. Wiąże się z nim plemię określane nazwą jasielsko-sanockiego. Z jego bytowaniem związane są grody usytuowane na obrzeżach obszaru Dołów Jasielsko-Sanockich. W latach 950-973/974 obszary te weszły w strefę wpływów i granice państwa czeskiego. Dopiero w X-XI wieku formuje się państwo polskie, a także przebieg rubieży granicznej między Polską, Rusią i państwem czeskim. Wtedy już na pewno wiadomo, że w środkowym biegu Wisłoki, gdzie rzeki Ropa i Jasiołka wpadają do niej, znajduje się osada "Jasiel". Po raz pierwszy występuje ona w źródłach pisanych w 1185 roku, w fundacji komensa Mikołaja Bogorii dla klasztoru w Koprzywnicy. Tę informację potwierdza dokument Bolesława Wstydliwego z 1277 roku, który zatwierdza posiadłości cystersów koprzywnickich, wymieniając także wieś Jasło, która ma uposażenie na równi z innymi wsiami w ich dobrach. Również Bolesław Wstydliwy w 1262 roku nadaje targowi jasielskiemu na równi z koprzywnickim immunitet skarbowy i sądowy, co sprzyjało rozwojowi osady, która posiadała dobre położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych. W 1365 roku Kazimierz Wielki nadaje Jasłu prawa miejskie, a nieco później zwalnia miasto od ceł, co decyduje o jego szybkim rozwoju gospodarczym. Lokacja miasta na prawie magdeburskim porządkowała jego sprawy gospodarcze i sądownicze, a także miała wpływ na jego plan przestrzenny, który do dzisiaj zachował dawny, średniowieczny charakter, szczególnie jego centrum. Niestety, do dzisiaj nie zachowały się w Jaśle obiekty i budowle średniowieczne, z wyjątkiem kościoła farnego z XV wieku, kilkakrotnie przebudowywanego i rekonstruowanego. Jedynie w pobliżu Jasła, w Krajowicach, zachowały się w szczątkowym stanie ruiny obronnego zameczku – "Golesz", o którym najstarsza wzmianka źródłowa pochodzi z 1319 roku. Stanowił on własność rodu Bogoriów i czasowo klasztoru tynieckiego. Prawdopodobnie strzegł przejścia do Jasła od strony północnej, a także przepraw przez bród na rzece Wisłoce.

Wiek XIV i XVI

Wiek XIV i XV to okres dobrego rozwoju gospodarczego Jasła oraz stapiania się w całość cysterskiej i królewskiej części miasta. Proces ten był następstwem planowanych działań związanych z nadaniem miastu prawa magdeburskiego. Na początku XV wieku jednym z wójtów w Jaśle był Zyndram z Maszkowic, który zasłynął jako jeden z głównych dowódców wojsk polskich w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. W 1420 roku Władysław Jagiełło nadaje Jasłu nowe przywileje. Rok 1474 okazuje się tragiczny dla miasta. W wyniku najazdu węgierskiego Jasło zostaje zniszczone. Być może pozostałością tego najazdu jest miecz z końca XV wieku przechowywany w Jasielskim Muzeum, znaleziony nad rzeką Wisłoką w pobliżu dawnego brodu i drogi do Jasła od strony Kołaczyc. Po tych zniszczeniach Kazimierz Jagiellończyk zwalnia miasto na 5 lat z podatków, co pozwala je odbudować. Kolejny król Jan Olbracht, w 1497 roku zwalnia 26 mieszczan, których domy spłonęły, na 8 lat od podatków i świadczeń na rzecz króla. Okres panowania Jagiellonów, zwłaszcza Jana Olbrachta, wiąże się z wizerunkiem herbu miasta Jasła. Przedstawia on na czerwonej tarczy monogram królewski – JAR (Joannes Albertus Rex), a na nim koronę królewską o formie gotyckiej. Taka interpretacja symboliki herbowej miasta Jasła wydaje się być najbardziej prawdopodobna. Zainteresowanie Jasłem wykazywał także król Zygmunt I Stary. W 1514 roku pozwala na wykup połowy wójtostwa Stanisławowi Gniademu, co miało zapobiegać rozdrabnianiu uposażeń i sprzyjać skupieniu go w jednym ręku, a przez to zapewniać miastu energiczną opiekę od dziedzicznego wójta i właściwie kształtować dochody miasta. Działania zmierzające do urzeczywistnienia tego celu rozpoczął w 1429 roku król Władysław Jagiełło, a zostały zrealizowane dopiero po 100 latach. Od 1388 roku znane są wzmianki źródłowe dotyczące rzemiosła jasielskiego. Najstarsza informacja dotyczy łaźni, którą musiał prowadzić wykwalifikowany łaziebnik. Prawdopodobnie jeszcze starszą organizacją cechową w Jaśle zapoczątkowali szewcy. Jednak pierwsza zachowana wzmianka źródłowa pochodzi dopiero z 1410 roku. Najstarszy znany statut cechowy szewców pochodzi z 1448 roku, z nadania wójta dziedzicznego Prokopa Pieniążka. Średniowieczny rodowód mają także cechy tkaczy i płócienników, kowali, rzeźników. Najstarsze zachowane dokumenty cechowe dotyczące rzemiosła jasielskiego, przechowywane w miejscowym Muzeum, pochodzą z XVIII wieku.

Życie umysłowe miasta w wiekach XIV-XVI było zapewne skupione w miejscowej średniowiecznej szkole parafialnej, o której brak jest wzmianek w zachowanych źródłach. Wiadomo jednak, że w XIV wieku w Akademii Krakowskiej studiowali studenci z Jasła, którzy prawdopodobnie początkowe nauki pobierali w miejscowej szkole parafialnej. W końcu XIV wieku znany jest w krakowskiej Akademii Bartłomiej z Jasła – magister sztuk wyzwolonych i bakałarz teologii, który w 1390 roku próbował podźwignąć z upadku tę uczelnię, a potem wykładał w niej sztuki wyzwolone i teologię. Wcześniej studiował w Pradze, a około 1389 roku powrócił do Krakowa.

W dziejach miasta, zwłaszcza średniowiecznych, pewną rolę obok kościoła i szkoły parafialnej odegrał klasztor karmelitów. Posiadał on wiele nieruchomości i grunty, i obok starosty, wójtów dziedzicznych, rady miejskiej i plebani odgrywał dużą rolę gospodarczą w mieście, a także krzewił średniowieczny światopogląd i styl życia. Życiu gospodarczemu miasta w XV-XVI wieku sprzyjało dogodne położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych, szczególnie na tzw. Szlaku węgierskim prowadzącym z południa na północ. Nie był to jednak szlak bezpieczny, gdyż kupców i przewoźników jadących w obu kierunkach napadali rabusie i zbójnicy. Ich rozboje miały miejsce nie tylko na szlaku handlowym, ale także w okolicznych wsiach i miasteczkach. Z tego okresu znane są procesy sądowe, których wyroki bardzo często wykonywał kat z pobliskiego Biecza.

Wiek XVII i XVIII

Wiek XVII i XVIII to okres niezbyt sprzyjający rozwojowi gospodarczemu miasta. Dokładają się do tego epidemie chorób, z których największa miała miejsce w 1652 i 1653 roku. W 1657 roku wojska Jerzego II Rakoczego niszczą okoliczne miejscowości oraz rabują Jasło. Do upadku gospodarczego miasta przyczyniają się też stacjonujące tu w 1661 i 1662 roku wojska polskie, co związane było z wymuszaniem wyższych powinności i podatków na mieszkańcach. Wobec wielu obciążeń podatkowych i nadużyć z ich egzekwowaniem, miasto gospodarczo podupada. Upadek gospodarczy miasta i zubożenie jego mieszkańców dopełniają pożary, które niszczą miasto w latach 1670, 1683, 1691, 1754. W 1683 roku w czasie dużego pożaru spłonął ratusz miejski, a w nim oryginały przywilejów miasta, wyroki sądów, akta radzieckie i ławnicze, lustracje i kwity podatkowe. Ulegają wtedy zniszczeniu przywileje królewskie z lat: 1365, 1430, 1442, 1493, 1550, 1578, 1589, 1633 i 1669. Niektóre z nich zachowały się tylko w opisach. 2 grudnia 1697 roku August II potwierdził w Krakowie dawne przywileje dla Jasła. Przywileje te potwierdził też w 1754 roku August III Sas.

W pierwszej połowie XVIII wieku zaznacza się nieznacznie ożywienie gospodarcze miasteczek południowej Polski, w tym Jasła. Dotyczy to głównie rzemiosła. W najbliższej okolicy Jasła – Dębowcu – prężnie rozwija się tkactwo, w innych miejscowościach takich jak Kołaczyce, Brzostek, Nowy Żmigród – garncarstwo oraz w mniejszej skali inne rzemiosła. W końcu XVIII wieku w wyniku rozbiorów Polski Jasło dostaje się pod zabór austriacki. Następuje reforma administracyjna i podział na nowe jednostki zwane cyrkułami. Od 1790 roku Jasło zostaje siedzibą cyrkułu Jasielskiego. Równocześnie, ale znacznie wolniej, przeprowadzony był proces reformy miejskich władz administracyjnych. W 1789 roku cesarz Józef II zatwierdza przywileje nadane wcześniej dla Jasła przez królów polskich oraz dodatkowo zezwala na urządzenie trzech jarmarków. W tym samym czasie władze cyrkularne wydają zarządzenie dotyczące uporządkowania ulic i domostw całego rejonu jasielskiego. Zarządzenia te dotyczyły utrzymywania porządku na ulicach, wyrzucania śmieci, zabudowań dla zwierząt gospodarczych oraz spraw przeciwpożarowych. Miały one duże znaczenie dla miasta Jasła i były reakcją na pożary, jakie miały miejsce w 1775 i 1785 roku. Pomimo tego, w roku 1826 nawiedził Jasło największy pożar w jego historii, po którym prawie całe miasto pozostało w zgliszczach. Przez wiele następnych lat z wielkim trudem odbudowywano te zniszczenia. Dopiero w dobie autonomicznej, w latach 1860-1914 Jasło ponownie odżywa gospodarczo. Przyczynia się do tego odkrycie złóż ropy naftowej w okolicach Jasła i budowa pierwszych kopalń. W 1859 roku w Ulaszowicach koło Jasła Ignacy Łukasiewicz buduje pierwszą na świecie destylarnię oleju skalnego, gdyż tak była nazywana wtedy ropa. Zasłynął on także później jako pierwszy w świecie konstruktor lampy naftowej. W latach osiemdziesiątych XIX wieku powstaje w Niegłowicach pod Jasłem rafineria, największy obiekt przemysłowy w ówczesnym powiecie. Na lata 1872-1884 przypada budowa linii kolejowej ze Stróż do Zagórza, przebiegającej przez Jasło, a w 1890 roku linii łączącej Rzeszów z Jasłem. Miasto rozwija się wtedy dosyć dynamicznie i jest siedzibą powiatu. Rozwój przemysłu i komunikacji sprzyjał także rozwojowi życia kulturalnego i umysłowego w Jaśle. W 1868 roku powstaje w Jaśle pierwsze gimnazjum na Podkarpaciu, z którego w latach następnych wyszło wielu absolwentów, późniejszych wybitnych uczonych, ludzi kultury i sztuki, lekarzy, wojskowych. Wielu obywateli miasta wykazało swoją patriotyczną postawę, walcząc o niepodległość Polski w powstaniach narodowych, a także w Legionach Polskich w okresie pierwszej wojny światowej. I wojna światowa zamyka dynamiczny okres rozwoju miasta, pomimo tego, że Jasło nie uległo zniszczeniu tak jak pobliskie Gorlice.